درباره اکبر رادی، چخوفِ معترض - فیس راز

رادی، زاده شمال بود و تحولات پرشتاب اجتماعی سال های دهه 20 و 30 تاثیری بزرگ در آثارش گذاشت. قلم رادی به عنوان یکی از پیشگامان نمایشنامه نویسی ایران در آن سال ها سرشار از جوهر درد مردمی است که نفس می کشند و حقیقت دارند. سبک رئال او برگرفته از مشاهدات عینی اوست. رادی درباره اولین نمایشنامه جدی اش به نام روزنه آبی که در سال 1341 به چاپ رسید، می گوید: این اثر عصیان نسل علیه حاکمیت فرسوده اما مستقر پدر سالارانه است. روزنه آبی، شکاف عقیدتی بین دو نسل قدیم و نو را بیان می نماید و از تاریخ چاپ این اثر، رادی به عنوان نمایشنامه نویس مطرح می شود. با اینکه اولین نمایشنامه رادی از دست رفته است ولی خودش این نمایشنامه را اثری خام می داند. درواقع، همه روزنه آبی را اولین کار جدی و حرفه ای وی در دوران پربار کاری اش می دانند.

حضور او به قدری پررنگ است که پس از نمایشنامه افول جلال آل احمد درباره اش می گوید: رادی در افول حسابی طلوع کرد. از اینجاست که یکی از بزرگ ترین نمایشنامه نویسان تئا تر ایران ظهور می نماید، مردی خوش فکر با قلمی شسته و روفته.

چرا نمایش نامه نویسی؟

سال های دهه 40 اوج سال های داستان نویسی ما بود و داستان نویسان زیادی با حضورشان فصل نوی در تاریخ ادبیاتمان گشودند. شاید برای بسیاری سوال باشد که چرا اکبر رادی همانند بسیاری از نویسندگان آن موقع روی به نوشتن داستان و رمان نیاورد و خودش را مشغول حرفه ای ناشناخته تر و سخت تر کرد. شاید اگر رادی به نوشتن داستان مشغول می شد از لحاظ مادی و از نظر شناخت و اقبال عمومی مسیر راحت تری طی می کرد ولی او با اصرار بر نگارش نمایشنامه، خودش را در این عرصه ماندگار کرد.

رادی در پاسخ به چنین سوال هایی که در زمان حیاتش زیاد از او پرسیده می شد، به دو اتفاق مهم در زندگی اش اشاره می نماید. اولی در سال 1339 زمانی که با معرفی شاملو با شاهین سرکیسیان که داعیه دار تئا تر ملی، آشنا می شود و او استعداد خام رادی را در وجودش پیدا می نماید و از او می خواهد که آن را وقف تئا تر کند و تنها به نمایشنامه نویسی بپردازد. دیگری در سال 1349 در جریان آشنایی او با جلال آل احمد اتفاق می افتد که خودش درباره آن می گوید: پایان اوست که ماده مستعد مرا ورزید.

حمیده عنقا همسر رادی که به گفته رادی نام او هم در پای نمایشنامه هایش نهاده شده است توضیحاتی درباره فعالیت همسرش در حوزه نمایشنامه نویسی می دهد: برخورد رادی با افراد شاخصی همانند احمد شاملو و شاهین سرکیسیان قطعاً در این رهیافت تأثیر داشت. چرا که این بزرگان تشخیص دادند در شرایطی که ما در حوزه داستان نویسی کمابیش غنی هستیم و در نمایشنامه نویسی نه، بهتر است که رادی با چنین انگیزه و توانمندی ای که در خلق درام دارد، به این مقوله بپردازد و خود او هم دریافته بود که اگرچه نمایشنامه نویسی سخت تر است با وجود این توانایی پرداختن به این حیطه را دارد. بدین ترتیب پس از نگارش روزنۀ آبی که مورد تأیید این بزرگان هم نهاده شد دربست به آن سمت و سو رفت.

چرا رادی مهم است؟

در اینکه رادی نویسنده ای بود قهار که تبحر زیادی در نوشتن دیالوگ داشت، شکی نیست. نویسنده ای پرکار که ارکان نمایش را بلد بود و درام را بخوبی می شناخت. بسیاری رادی را چخوف ایران می دانند. شخصیت ها در نمایشنامه های رادی، با داشتن مسلک روشنفکری، خصلت هایی شبیه طبقه مرفه آثار چخوف دارند که اکثراً افرادی منفعل محسوب می شوند و مأیوسانه نشسته و دست به عمل نمی زنند.

بیشترشان در یک فضای نوستالژیک به سر می برند و با فلسفه بافی و حرف های بی فایده، خود را مقید و مجبور نموده اند که تنها انزوا و دوری گزیدن از دیگران را برگزینند. در نتیجه، ضربه های روحی ناشی از تقابل و مواجهه با دیگر طبقات را در کنج عزلت تحمل می نمایند. او مانند چخوف تنها نویسنده ماست که نوشته هایش قهرمان ندارد. همه آدم های او بحران زده اند و او همه را مورد آنالیز قرار می دهد.

رادی، با تجربه و ادراک قوی و تعهدش نسبت به زبان و فرهنگ مردمانش، جلوه ای را از ایران معاصر برای صحنه تئا تر به ارمغان می آورد که هم متناسب تئاتری است که وظیفه اش، بازتاب آینه وار اجتماع روز است و هم برازنده صحنه ای است که سخت در پی هویت ایرانی خود می شود. هرچند این جلوه، بیشتر در محدوده جامعه شهری و ترجیحاً تهران و استان های شمالی قابل تعمیم باشد.

زنده یاد اکبر رادی در حالی در 5 دی ماه سال 1385 چشم از دنیا فروبست که در طول حیات خود بیش از 35 نمایشنامه به رشته تحریر درآورد.

دیالوگ هایی ماندگار از اکبر رادی

مشدی: ... نمی خوام کسی دنبال تابوت من بیفته. بی صدا، یه گوشه، زیر دس و پا، همی که زودی گم شم. واسم سنگ نذارین. می خوام هیشکی ندونه کجام. کاشکی می شد منو بذارین زیر اون درخت... (از نمایشنامه مرگ در پاییز)

آقا: شما خودتونو میون یه قفسه کتاب، چند تا صفحه که لابد فرنگیه، و... یه مشت تابلو و کاسه کوزه حبس کردین... شما می خواین به روح تون غذا بدین، می خواین دهنتونو بذارین لب اون کوزه و روحتونو آبیاری کنین؛ مگه نه؟ بسیار خب، بنده موافق نیستم. بنده می گم: این طرز تفکر دیگه امروز دِمُدس؛ حتی باید عرض کنم مال آدمای مریضه. و جامعه دیگه یالانچی ها و آدمای روانی رو قبول نمی کنه. حق هم همینه. یا باید پیزی رو هم بیارین و فعال و به دردخور باشین، یا عصا دست بگیرین و هرچه زود تر از گود برین بیرون. والسلام! (از نمایشنامه از پشت شیشه ها)

آرمین: سؤال که تو سینه باشه، مثل موریانه ایمان رو می خوره. (از نمایشنامه شب روی سنگفرش خیس)

میلانی: آموزگار دبستان من نان و هندوانه می خورد. فرهنگ! ای عنکبوت پیر که ما را با نان و هندوانه شب هایت، چارمیخ نموده ای... لعنت به تو! (از نمایشنامه افول)

پ